Co SF naprawdę przewidziała?

Wojciech Sedeńko, wydawca (Stalker Books, wcześniej Solaris), krytyk i popularyzator literatury SF, w rozmowie z Markiem Żelkowskim analizuje, które przewidywania science fiction okazały się trafne, a gdzie fantastyka naukowa zbłądziła. Od laserów i bomb atomowych, przez Internet i AI, aż po zagrożenia etyczne w erze inteligentnych maszyn.

Jak definiujesz science fiction? Co odróżnia ją od innych gatunków fantastycznych?

Wie­lu teo­re­ty­ków lite­ra­tu­ry podej­mo­wa­ło pró­by defi­ni­cji SF, wła­ści­wie żad­na do mnie nie prze­ma­wia. Wyda­je mi się, że nie­zwy­kle trud­no jest zde­fi­nio­wać i okre­ślić ramy tego gatun­ku. Pró­bo­wa­no go nobi­li­to­wać, pod­cze­pia­jąc pod nie­go utwo­ry z pogra­ni­cza, zwłasz­cza post­mo­der­nizm, a auto­rzy czę­sto byli zdzi­wie­ni, że ich zaszu­flad­ko­wa­no do SF. Dla­te­go zdro­wo­roz­sąd­ko­wo fan­ta­sty­ką nauko­wą jest utwór (lite­rac­ki, fil­mo­wy etc.), któ­ry sam autor zali­cza do scien­ce fic­tion. A kla­sycz­na SF ma dość wąskie ramy tema­tycz­ne: kosmos i eks­plo­ra­cja innych świa­tów (kolo­ni­za­cja, ter­ra­for­mo­wa­nie i in.), kon­takt z inte­li­gent­ną, obcą for­mą życia, podróż w cza­sie, prze­wi­dy­wa­nie przy­szło­ści Zie­mi i ludz­ko­ści roz­pa­try­wa­nej jako spo­łe­czeń­stwo, cywi­li­za­cja. Cała resz­ta, łącz­nie z opo­wie­ścia­mi para­nor­mal­ny­mi, to już sfe­ra fan­ta­sy. Albo wyję­ta jest z SF spa­ce ope­ra – gatu­nek i galak­tycz­nych impe­riach, star­ciach flot kosmicz­nych itp. Taki jest podział na Zacho­dzie. U nas ist­nie­je nad­po­ję­cie – fan­ta­sty­ka – któ­re do jed­ne­go wor­ka wrzu­ca fan­ta­sy, SF, hor­ror, weird, ale to chy­ba błąd.

Dlaczego Twoim zdaniem science fiction ma duży potencjał przewidywania przyszłości?

Ma taki sam poten­cjał, jak futu­ro­lo­gia, dzie­dzi­na wie­dzy zaj­mu­ją­ca się pro­gno­zo­wa­niem przy­szłych zda­rzeń. I SF, i futu­ro­lo­gia mia­ły zarów­no traf­ne pro­gno­zy, jak i cał­ko­wi­cie błęd­ne. Przy­kła­do­wo, zarów­no futu­ro­lo­dzy, jak pisa­rze SF, zakła­da­li poja­wie­nie się gło­du na Zie­mi (John Brun­ner, Har­ry Har­ri­son), tym­cza­sem mamy spo­re nad­wyż­ki żyw­no­ści, a liczeb­ność popu­la­cji już daw­no prze­kro­czy­ła prze­wi­dy­wa­nia. Pro­ble­mem jest jej glo­bal­na dys­try­bu­cja, bo istot­nie w wie­lu kra­jach wystę­pu­ją jej niedostatki.

PRZECZYTAJ TAKŻE

Targi Ezoteryczne w Białymstoku

CIEKAWOŚĆ ŚWIATÓW NIEZNANYCH

Uwa­ża­no, że w XX w. doj­dzie do takie­go wzro­stu koń­skie­go łaj­na w mia­stach z powo­du ich roz­ro­stu, że będzie się­ga­ło metra – nie prze­wi­dzia­no powsta­nia moto­ry­za­cji. Tu fan­ta­ści aku­rat znacz­nie lepiej pro­gno­zo­wa­li od futurologów.

Które technologiczne wynalazki zostały najtrafniej przewidziane w klasycznej literaturze science fiction?

Laser, broń ato­mo­wa, tech­no­lo­gie woj­sko­we, takie jak nie­wi­dzial­ność dla rada­rów, łodzie pod­wod­ne, czoł­gi, samo­lo­ty, rakie­ty, dale­ko idą­ca auto­ma­ty­za­cja tych urzą­dzeń. Oczy­wi­ście loty w kosmos – SF zaj­mo­wa­ła się nimi już na prze­ło­mie XIX i XX w. Tak­że powszech­ność kom­pu­te­rów, choć final­nie fan­ta­sty­ka nauko­wa nie prze­wi­dzia­ła chi­pów, kart pamię­ci i ich miniaturyzacji.

Czy są konkretni autorzy lub dzieła, które uważasz za prorocze w kontekście rozwoju nauki?

Robert A. Hein­le­in w opo­wia­da­niu Solu­tion Unsa­tis­fac­to­ry z 1941 r. prze­wi­dział budo­wę potęż­nej bom­by, za co służ­by fede­ral­ne ura­czy­ły go zapro­sze­niem do sie­bie i prze­słu­cha­niem. Uzna­no, że pisarz miał prze­cie­ki z Pro­jek­tu Man­hat­tan. Takich opo­wia­dań i powie­ści było napraw­dę dużo. Things To Come Her­ber­ta Geo­r­ga Wel­l­sa z 1933 r. to wła­ści­wie wykaz przy­szłych wyna­laz­ków, od tech­nik słu­żą­cych woj­nie po zwy­kłe pralki.

Jakie przewidywania okazały się zupełnie chybione? I co to mówi o granicach wyobraźni autorów SF?

Bar­dzo czę­sto, a czy­nił to już Jules Ver­ne, przy­szłe wyna­laz­ki w utwo­rach pisa­rzy scien­ce fic­tion były tyl­ko udo­sko­na­lo­ny­mi roz­wi­nię­cia­mi już ist­nie­ją­cych urzą­dzeń. Cza­sem nowe tech­no­lo­gie powsta­wa­ły dłu­go, rodzi­ły się w bólach, więc fan­ta­ści mie­li czas na roz­wi­ja­nie swo­ich pro­gnoz. Ale gdy coś nowe­go powsta­je nagle i wzrost postę­pu­je wykład­ni­czo… Kom­pu­te­ry, jak już powie­dzia­łem, towa­rzy­szy­ły fan­ta­sty­ce, zanim powsta­ły w rze­czy­wi­sto­ści. Począt­ko­wo jako kal­ku­la­to­ry do obli­cza­nia roz­ma­itych para­me­trów, np. orbit, ale potem do zarzą­dza­nia domem, stat­kiem kosmicz­nym, fabry­ką. Wciąż były to wiel­kie sta­cje obli­cze­nio­we. I tu nagle poja­wił się Inter­net, moż­li­wość natych­mia­sto­we­go komu­ni­ko­wa­nia się pomię­dzy kom­pu­te­ra­mi. Łącza wyma­ga­ły coraz więk­szych pamię­ci i roz­wój poszedł w stro­nę minia­tu­ry­za­cji. A kie­dy to nastą­pi­ło, bar­dzo szyb­ko poja­wi­ły się tele­fo­ny komór­ko­we. Tych SF w ogó­le nie prze­wi­dzia­ła. A już na pew­no rewo­lu­cji, jaką te małe urzą­dze­nia wywo­ła­ły, powo­du­jąc, że nosi­my w kie­sze­ni łącze do całe­go świa­ta – infor­ma­cji, urzę­dów, komu­ni­ka­cji, edu­ka­cji itd. Tu, mogę jasno powie­dzieć, scien­ce fic­tion zabra­kło wyobraź­ni. Inter­net był w książ­kach z lat 80. ub.w., jed­nak pra­ce nad nim (a dokład­niej nad sie­cią łączą­cą róż­ne kom­pu­te­ry, co mia­ło wpły­nąć na moce obli­cze­nio­we – trwa­ły już w latach 60. i 70.ub.w., sama prze­strzeń powsta­ła w 1985 r., nato­miast trzy lata póź­niej pierw­szy wirus Mor­ris Worm. A słyn­ny Neu­ro­man­cer Wil­lia­ma Gib­so­na (któ­rą to powieść, biblię cyber­pun­ku, autor napi­sał na maszy­nie, bo nie miał kom­pu­te­ra) wyda­no w 1984 r.

Nie­tra­fio­ne były też pro­gno­zy doty­czą­ce auto­ma­ty­za­cji oraz robo­ty­ki – andro­idy i robo­ty są wciąż w powi­ja­kach, a te samo­uczą­ce to dale­ki śpiew. Ist­nie­ją już porząd­ne kore­la­cje kame­ra-ana­li­za-reak­cja, ale robo­ty wciąż są nie­zgrab­ne, mają pro­ble­my z omi­ja­niem prze­szkód, o wcho­dze­niu po scho­dach nie mówiąc. Jed­nak postęp cały czas trwa. Wyda­je się zresz­tą, że na tę sfe­rę sta­wia­ją głów­nie Japoń­czy­cy. Ame­ry­ka i Euro­pa sku­pi­ły się na auto­ma­ty­za­cji fabryk.