Japoński synkretyzm religijny

Japonia to kraj niezwykły, o bogatej i złożonej historii duchowej. Tu przenikają się i współistnieją od wieków różne tradycje religijne. W kulturze kraju kluczową rolę odgrywa niezwykle rzadkie zjawisko – synkretyzm religijny łączący przede wszystkim elementy shintō i buddyzmu. Odwiedzający Kraj Wschodzącego Słońca mają okazję doświadczyć różnych rytuałów i zwyczajów, które są na co dzień praktykowane i ściśle związane z japońskim rytmem życia

Japoński rytuał a wiara

Gdy­by­śmy, podró­żu­jąc po Japo­nii, pyta­li przy­pad­ko­wych miesz­kań­ców czy uwa­ża­ją się za oso­by reli­gij­ne, ponad 80% z nich odpo­wie­dzia­ło­by prze­czą­co. Nale­ży jed­nak wie­dzieć, iż okre­śle­nie nie­re­li­gij­ny ma w kul­tu­rze japoń­skiej uni­kal­ne zna­cze­nie. Odmien­nie niż na Zacho­dzie, gdzie nie­re­li­gij­ność toż­sa­ma jest z byciem ate­istą, w Kra­ju Kwit­ną­cej Wiśni rozu­mie się ją jako nie­utoż­sa­mia­nie się wyłącz­nie z jed­ną reli­gią. Życie według dok­tryn zale­d­wie jed­nej wia­ry unie­moż­li­wia­ło­by Japoń­czy­kom uczest­ni­cze­nie w rytu­ałach zwią­za­nych z inny­mi wyzna­nia­mi i prak­ty­ko­wa­nie zgod­ne z duchem syn­kre­ty­zmu. W swo­im życiu reli­gij­nym znacz­nie mniej sku­pia­ją się oni na dok­try­nach, a o wie­le bar­dziej na zwy­cza­jo­wym ich prze­strze­ga­niu. Tak więc, pod­czas gdy więk­szość Japoń­czy­ków regu­lar­nie – a nawet codzien­nie – odwie­dza lokal­ne świą­ty­nie i doglą­da domo­wych ołta­rzy, mogą nie postrze­gać tego jako czyn­no­ści reli­gij­nej. Stąd też zwy­kło się mówić, że prak­ty­ki i rytu­ały reli­gij­ne w tym kra­ju są powszech­ne, nato­miast sama wia­ra zde­cy­do­wa­nia mniej.

Japoń­czyk rodzi się shin­to­istą, bie­rze ślub jako chrze­ści­ja­nin, a umie­ra jako bud­dy­sta. To popu­lar­ne powie­dze­nie dosko­na­le odda­je spe­cy­fi­kę reli­gij­no­ści w Japo­nii. Poka­zu­je ono bowiem, iż pew­ne eta­py życia każ­de­go Japoń­czy­ka są zwią­za­ne z obrzę­da­mi kon­kret­ne­go kultu.

PRZECZYTAJ TAKŻE

Kąpiel uzdrawiająca ducha i ciało

Momijigari i rytuały ognia

Narodziny i shintō

Shin­tō, czy­li dro­ga bogów, to pier­wot­na reli­gia Japo­nii, głę­bo­ko zako­rze­nio­na w kul­tu­rze i oby­cza­jach tego kra­ju. Jej głów­nym zało­że­niem jest wia­ra w kami – bóstwa, magicz­ne isto­ty oraz świę­te duchy zamiesz­ku­ją­ce góry, rze­ki, a nawet przed­mio­ty codzien­ne­go użyt­ku. Jed­ną z naj­waż­niej­szych prak­tyk w shin­to­izmie pozo­sta­je rytu­ał miy­ama­iri (宮参り, dosłow­nie – wizy­ta w świą­ty­ni). Oko­ło mie­siąc po przyj­ściu na świat (zwy­cza­jo­wo po 31 dniach dla chłop­ców i 33 dla dziew­czy­nek) rodzi­ce wraz z dziad­ka­mi zabie­ra­ją nowo­rod­ka do świą­ty­ni w celu uzy­ska­nia bło­go­sła­wień­stwa dla swo­je­go potom­ka od lokal­nych bóstw. W cza­sie obrzę­du przed przy­go­to­wa­nym ołta­rzem, shin­to­istycz­ny kapłan recy­tu­jąc spe­cjal­ną modli­twę przed­sta­wia nowo naro­dzo­ne dziec­ko bogom, wymie­nia­jąc jego imię, imio­na rodzi­ców, adres rodzi­ny i datę uro­dzin dziec­ka. Od tej pory nowo­ro­dek nie jest już w oczach kami nie­zna­nym bytem, tyl­ko isto­tą, któ­ra odda­ła im cześć, w zamian za co ofia­ru­ją mu swo­ją opie­kę. Po zakoń­cze­niu cere­mo­nii każ­da obec­na oso­ba otrzy­mu­je sake (japoń­ski alko­hol pro­du­ko­wa­ny z ryżu), w spe­cjal­nym naczy­niu wyko­na­nym z drew­na i laki, zwa­nym sake­zu­ki.

Modne śluby i chrześcijaństwo

Chrze­ści­jań­stwo tra­fi­ło do Japo­nii w poło­wie XVI wie­ku za spra­wą jezu­ic­kie­go misjo­na­rza św. Fran­cisz­ka Ksa­we­re­go. Choć począt­ko­wo spo­ty­ka­ło się z przy­chyl­no­ścią wład­ców feu­dal­nych, wraz z począt­kiem XVII wie­ku i nadej­ściem rzą­dów sho­gu­na­tu rodu Toku­ga­wa zaczę­ło być postrze­ga­ne jako zagro­że­nie dla japoń­skiej kul­tu­ry i poli­ty­ki. Przez ponad 250 lat prze­trwa­ło jed­nak w ukry­ciu. Zmia­nę przy­niósł dopie­ro rok 1853, kie­dy to Japo­nia zosta­ła zmu­szo­na do otwar­cia się na świat przez flo­tę ame­ry­kań­skie­go koman­do­ra Mat­thew Perry’ego. Dokład­nie 20 lat póź­niej chrze­ści­jań­stwo w Kra­ju Kwit­ną­cej Wiśni zosta­ło ofi­cjal­nie zalegalizowane.

Współ­cze­śnie, choć zale­d­wie ok. 1,5% Japoń­czy­ków utoż­sa­mia się z byciem chrze­ści­ja­ni­nem, ślu­by w sty­lu zachod­nim są w Kraj Wscho­dzą­ce­go Słoń­ca nie­zwy­kle popu­lar­ne. Bia­ła suk­nia pan­ny mło­dej, cere­mo­nia w kapli­cy, przy­się­ga mał­żeń­ska i pier­ścion­ki, to ele­men­ty atrak­cyj­ne i fil­mo­we, zna­ne Japoń­czy­kom z hol­ly­wo­odz­kich pro­duk­cji. Oczy­wi­ście nie­któ­re pary – zwłasz­cza pocho­dzą­ce z rodzin, w któ­rych tra­dy­cja tej reli­gii jest bar­dzo sil­na – nadal decy­du­ją się na shin­to­istycz­ne cere­mo­nie ślub­ne. Wów­czas uro­czy­stość odby­wa się w świą­ty­ni shin­tō, gdzie para mło­da skła­da przy­się­gę przed bóstwa­mi, a następ­nie wymie­nia się sake, co sta­no­wi sym­bo­licz­ny gest jed­no­ści. Nie moż­na jed­nak zaprze­czyć, iż to ślu­by w sty­lu zachod­nim są postrze­ga­ne w Japo­nii jako coś bar­dzo ele­ganc­kie­go i romantycznego.

Pochówek i buddyzm

W poło­wie VI wie­ku król Seong z Baekje (obec­nie zachod­nia Korea Połu­dnio­wa) wysłał spe­cjal­ną misję dyplo­ma­tycz­ną do cesa­rza Kin­mei. Pośród licz­nych darów zna­la­zły się sutry bud­dyj­skie i wize­run­ki Bud­dy Sia­kja­mu­nie­go. To wyda­rze­nie jest zwy­kle uwa­ża­ne za ofi­cjal­ne wpro­wa­dze­nie bud­dy­zmu do Japo­nii. Począt­ko­wo oba­wia­no się wpły­wu jaki nowy kult może mieć na kraj, jed­nak dzię­ki dzia­ła­niom rodu Soga zyskał on na zna­cze­niu i stał się reli­gią wspie­ra­ną przez cesar­ski dwór. Już w VIII wie­ku bud­dyzm zaczął odgry­wać klu­czo­wą rolę w poli­ty­ce Japo­nii, a cesarz Shōmu zaini­cjo­wał budo­wę słyn­nej świą­ty­ni Tōdai-ji w mie­ście Nara, wraz ze znaj­du­ją­cym się w niej 16-metro­wym posą­giem Bud­dy.

W prze­ci­wień­stwie do shin­tō, któ­re koja­rzy się z życiem i rado­ścią, bud­dyzm kon­cen­tru­je się na prze­mi­ja­niu oraz odro­dze­niu. Śmierć w pier­wot­nej reli­gii Japo­nii postrze­ga­na jest jako coś nie­czy­ste­go, a kon­takt z nią wyma­ga prze­pro­wa­dze­nia odpo­wied­nich czyn­no­ści oczysz­cza­ją­cych. W efek­cie prak­tycz­nie wszyst­kie rytu­ały zwią­za­ne z pochów­kiem prze­pro­wa­dza się w tra­dy­cji bud­dyj­skiej. Cia­ła zmar­łych są kre­mo­wa­ne, a następ­nie pro­chy i kost­ki prze­kła­da się do urny. Uży­wa się w tym celu pałe­czek i jest to jedy­na sytu­acja, w któ­rej dopusz­cza się trzy­ma­nie pałecz­ka­mi tego same­go obiek­tu przez dwie oso­by i prze­ka­zy­wa­nie go sobie (jest to jed­no z naj­więk­szych faux pas, jakie moż­na popeł­nić, będąc w Japo­nii). Innym nie­zwy­kle waż­nym ele­men­tem cere­mo­nia­łu oka­zu­je się nada­nie zmar­łe­mu nowe­go imie­nia. Dzię­ki temu, gdy bli­scy będą o nim roz­ma­wiać, jego nie­spo­koj­ny duch nie zosta­nie ścią­gnię­ty z Zaświa­tów. Kapłan na spe­cjal­nej, rytu­al­nej tablicz­ce reiji zapi­su­je nowe imię. Zosta­je ona umiesz­czo­na przez rodzi­nę na domo­wym ołta­rzu, na któ­rym skła­da się zmar­łym i przod­kom ich ulu­bio­ne dania, alko­hol oraz bia­ły ryż.

Japo­nia bar­dzo czę­sto okre­śla­na jest jako kraj zamknię­ty na świat, w któ­rym panu­ją suro­we regu­ły doty­czą­ce norm spo­łecz­nych. Syn­kre­tyzm reli­gij­ny jest jed­nak dosko­na­łym przy­kła­dem ela­stycz­no­ści i prag­ma­ty­zmu japoń­skiej kul­tu­ry, w któ­rej róż­no­rod­ne wie­rze­nia mogą współ­ist­nieć bez kon­flik­tu. Jest to dowód na to, że tra­dy­cje mogą się wza­jem­nie uzu­peł­niać, zamiast się wyklu­czać, i to wła­śnie ta uni­kal­na zdol­ność do har­mo­nij­ne­go łącze­nia róż­nych sys­te­mów wie­rzeń sta­no­wi istot­ny filar ducho­wej toż­sa­mo­ści Kra­ju Kwit­ną­cej Wiśni.