Czarne punkty na drodze do zaświatów: O topielcach

Pisząc Bestiariusz Słowiański chcieliśmy z początku jedynie odkurzyć kilka podań o demonach ludowych, narysować je i podać w formie lekkostrawnej. Nie spodziewaliśmy się jednak takiego sukcesu książki

Posta­no­wi­li­śmy więc zgłę­bić kon­tekst wie­rze­nio­wy wokół demo­no­lo­gii ludo­wej i dziś wie­my, że meta­fi­zy­ka ludo­wa to fascy­nu­ją­ca dzie­dzi­na, łączą­ca ze sobą pra­daw­ne wie­rze­nia, apo­kry­ficz­ne opo­wie­ści biblij­ne, wąt­ki popkul­tu­ro­we z róż­nych epok, a przede wszyst­kim bar­dzo poważ­ną i głę­bo­ką (dziś zapo­mnia­ną) codzien­ną rela­cję ludzi z zaświatami.

Tego, co ksiądz gło­sił z ambo­ny, nale­ża­ło prze­strze­gać. Ale wra­ca­jąc z kościo­ła do odda­lo­nej wsi – oto­czo­nej bagna­mi, bora­mi, zamglo­ny­mi doli­na­mi – trud­no było oprzeć się wra­że­niu, że to nie wystar­cza. Bo jed­nak jakaś siła spra­wia, że czło­wiek błą­dzi w lesie, choć­by się nie­ustan­nie modlił

PRZECZYTAJ TAKŻE

Z życia pacjenta onkologicznego wzięte

Obrona tego, co niewidzialne

nie każdą chorobę leczy się wodą święconą,

a coś, co pozo­sta­je nie­wi­dzial­ne, nie­ustan­nie nawie­dza ludzi, w polu, w domu, w zagro­dzie, wszę­dzie. Okre­śle­nie demo­no­lo­gia ludo­wa inter­pre­to­wa­ne jest dwo­ja­ko. W chrze­ści­jań­skim para­dyg­ma­cie odno­si się do dia­bła uka­zu­ją­ce­go się w róż­nych posta­ciach, by zwieść czło­wie­ka z dro­gi do zba­wie­nia. W tra­dy­cyj­nym prze­ka­zie zacho­wu­je ono jed­nak śla­dy wie­rzeń pogań­skich o duszach zmar­łych – dzia­dach, któ­re powra­ca­ją do żywych, by ich wes­przeć, skar­cić, mamić czy zwy­czaj­nie odwie­dzić. Oba te spo­so­by opi­sa­nia świa­ta demo­nów ludo­wych prze­pla­ta­ją się w rela­cjach infor­ma­to­rów. Nie­któ­rzy kła­dli więk­szy nacisk na dia­bel­ski aspekt, a inni wciąż odwo­ły­wa­li się do zmar­łych przod­ków i, czy mówi­li o domo­wi­ku, gumien­ni­ku, dwo­ro­wym, czy o topiel­cu, zawsze doda­wa­li: – To dusza takie­go a takie­go, któ­ry kie­dyś tutaj żył.

Dusze te, według daw­nych wie­rzeń, mia­ły prze­róż­ny wpływ na życie ludz­kie. Od skraj­nie nega­tyw­ne­go do skraj­nie pozy­tyw­ne­go. Zale­ża­ło to od wie­lu rze­czy. Aspekt wycho­waw­czy był bar­dzo istot­ny. Duchy przod­ków, doświad­czo­ne życiem na Zie­mi i jego kon­se­kwen­cja­mi, sta­ra­ły się pokie­ro­wać losem swych potom­ków tak, aby wio­dło im się jak naj­le­piej zarów­no na Zie­mi, jak i w zaświa­tach. Jed­nak jeśli ktoś nie docho­wał obrząd­ku czy oby­cza­ju, nie zło­żył odpo­wied­niej ofia­ry wkra­cza­jąc w rewir oddzia­ły­wa­nia dane­go ducha, mógł zostać suro­wo uka­ra­ny. I odwrot­nie – kto obrząd­ku docho­wy­wał, mógł spo­dzie­wać się nagrody.

Jed­na z form inte­rak­cji dusz zmar­łych oraz ich żywych potom­ków jest szcze­gól­nie cie­ka­wa. Odnio­słem ją w tytu­le do czar­nych punk­tów, któ­re na dro­gach ozna­cza­ją miej­sca szcze­gól­nie nie­bez­piecz­ne. Otóż oka­zu­je się, że nie­któ­re wie­rze­nia demo­no­lo­gicz­ne peł­ni­ły taką rolę w kul­tu­rze wsi i były bar­dzo zgrab­nie połą­czo­ne z wia­rą w duchy przod­ków. Pisząc Bestia­riusz Sło­wiań­ski nie zauwa­ży­li­śmy tego od razu. Weź­my dla przy­kła­du takie­go topiel­ca, jed­ne­go z lepiej zna­nych demo­nów ludo­wych. Według podań zamiesz­ku­je on mokra­dła i bagna, gdzie wabi swo­je ofia­ry, by je bez­li­to­śnie topić. Gdy bagien było co nie­mia­ra, nie dało by się tam żyć. A było dokład­nie odwrot­nie. Nasi przodkowie

znakomicie przystosowali się do życia wśród nich.

Sta­no­wi­ły one nie tyl­ko natu­ral­ne śro­do­wi­sko do upra­wy i hodow­li, ale też zna­ko­mi­te schro­nie­nie przed wro­ga­mi. A więc cze­go mie­li się bać ludzie czu­ją­cy się na mokra­dłach jak ryby w wodzie? Nicze­go. Pod warun­kiem, że prze­strze­ga­li pew­nych pod­sta­wo­wych zasad bez­pie­czeń­stwa, wypra­co­wa­nych przez poko­le­nia na pod­sta­wie doświadczeń.

Tu wła­śnie, mocą pięk­nych opo­wie­ści, magicz­ne poj­mo­wa­nie świa­ta łączy się z racjo­nal­nym w bar­dzo cie­ka­wy sys­tem wie­rzeń. Otóż topiel­ce nie gra­su­ją w byle jakim miej­scu na bagnach. Wypad­ki na dro­gach mogą się wyda­rzyć wszę­dzie, ale nie wszę­dzie sta­wia się czar­ne punk­ty. Pamięć poko­le­nio­wa gro­ma­dzi jeden za dru­gim róż­ne sytu­acje, w tym tra­gicz­ne, jakie zda­rza­ją się w danej oko­li­cy. Naj­śwież­sze z nich, póki wia­do­mo komu się przy­da­rzy­ły, sta­ją się opo­wie­ścia­mi o duchach, z cza­sem jed­nak oso­bo­wość ofiar zacie­ra się i spa­ja z inny­mi daw­niej­szy­mi w jed­no poda­nie o demo­nie. Wia­do­mo więc, że taki topie­lec, daj­my na to, gra­su­je tam, gdzie w prze­cią­gu wie­ków doszło do naj­więk­szej ilo­ści wypad­ków. Dla­te­go też ów stwór opi­sy­wa­ny jest jako groź­ny i zło­śli­wy. Jego rolą jest ostrze­gać przed zbli­ża­niem się do takich feral­nych miejsc. Tym spo­so­bem, miast sta­wia­nia zna­ków na środ­ku nicze­go, nasi przod­ko­wie prze­ka­zy­wa­li sobie z ust do ust mro­żą­ce krew w żyłach opo­wie­ści o zie­lon­ka­wych topiel­cach, pokry­tych gdzie­nie­gdzie łuska­mi, wypa­tru­ją­cych ofiar spod lustra wody swy­mi okrą­gły­mi ocza­mi bez wyra­zu. Opo­wie­ści fan­ta­stycz­ne w brzmie­niu o praw­dzie zatar­tej, lecz nie zapomnianej.