Zniewolone Pismo

Biblia – fundament wiary chrześcijańskiej – jest… najrzadziej czytaną księgą przez jej wyznawców. Fragmentaryczna znajomość objawionych treści wśród wiernych zdumiewa. Czyż to nie paradoks, iż większość z nas, posiadając Pismo Święte przetłumaczone na język polski, tak rzadko do niego zagląda, a kiedyś ludzie pragnęli posiadać choćby niewielki jego fragment w zrozumiałym dla siebie języku?

Nie­przy­pad­ko­wo papież Bene­dykt XVI zwró­cił się z gorą­cym ape­lem do swo­jej owczar­ni, aby czę­ściej czy­ta­ła Sło­wo Boże. Z dru­giej stro­ny, w zasa­dzie nie powin­no nas to wca­le dzi­wić, jeśli przyj­rzeć się temu, co wyczy­nia­no z tą Świę­tą Księ­gą w minio­nych stu­le­ciach. Czy wobec tego następ­ca na Pio­tro­wym Tro­nie doko­nał sym­bo­licz­ne­go gestu w kie­run­ku odku­pie­nia grze­chów, jakich wobec Pisma Świę­te­go wie­lo­krot­nie dopusz­cza­no się kil­ka wie­ków wstecz? Histo­ria o tym, jak wła­dze kościel­ne zabra­nia­ły świec­kie­mu ludo­wi czy­ta­nia Biblii jest zarów­no nie­sły­cha­na, jak i wielowątkowa.

Pismo dla wybranych

Kościół kato­lic­ki doby wcze­sne­go śre­dnio­wie­cza nie żywił jesz­cze więk­szych obaw do indy­wi­du­al­ne­go czy­ta­nia Biblii. Cho­ciaż, jak to zwy­kle bywa, zda­rza­ły się wyjąt­ki: papież Grze­gorz VII (ok.1020–1085) grzmiał: Podo­ba­ło się Bogu, aby Pismo Świę­te pozo­sta­ło tajem­ni­cą w nie­któ­rych czę­ściach, ina­czej bowiem, gdy­by było zupeł­nie zro­zu­mia­łe dla wszyst­kich, zbyt nisko by je cenio­no i utra­co­no by dla nie­go sza­cu­nek. Mogło­by też być fał­szy­wie zro­zu­mia­ne przez ludzi nie­do­sta­tecz­nie wykształ­co­nych i przy­wo­dzić ich do błę­du.

PRZECZYTAJ TAKŻE

Kobiety pierwszych Piastów

Słowiański czas przypuszczający – czyli opowieści tkane ze skrawków

Nic zatem dziw­ne­go, że znie­chę­ca­no do biblij­nej lek­tu­ry oraz do pro­wa­dze­nia badań nad jej tre­ścią. Podej­rze­wa­no m.in., że powszech­ny dostęp wypa­czy jej praw­dzi­we rozu­mie­nie, a to już tyl­ko krok do zatrzą­śnię­cia się drzwi do Bożej Praw­dy. Z kolei moc­no wojow­ni­cze­mu papie­żo­wi Inno­cen­te­mu III (1161−1216) nie podo­ba­ło się tłu­ma­cze­nie Psal­mów, Ewan­ge­lii i Listów św. Paw­ła na język fran­cu­ski, więc tego zaka­zał. W 1211 r., rów­nież z jego pole­ce­nia, biskup Ber­tram z Met­zu zor­ga­ni­zo­wał kru­cja­tę prze­ciw wszyst­kim czy­ta­ją­cym Biblię w języ­ku ojczy­stym. Ponad­to zgod­nie z zale­ce­niem namiest­ni­ka Kościo­ła, zna­le­zio­ny egzem­plarz takiej Biblii… palono.

Tyl­ko w teo­rii każ­dy wyznaw­ca wia­ry chry­stu­so­wej miał dostęp do świę­tych wer­se­tów. Zważ­my na to, że ręko­pi­śmien­ne księ­gi kosz­to­wa­ły kro­cie, prze­pi­sy­wa­no je dłu­go, mozol­nie i nie­rzad­ko z błę­da­mi, a umie­jęt­ność czy­ta­nia i pisa­nia oka­zy­wa­ła się mar­gi­nal­na. Na druk trze­ba było chwi­lę pocze­kać. War­to tak­że wspo­mnieć, że z anal­fa­be­ty­zmem zma­ga­no się w Euro­pie jesz­cze w XX w. Wier­ni świec­cy, ale rów­nież kle­ry­cy i zakon­ni­cy posia­da­li wybiór­czy dostęp do Biblii pod­czas litur­gii Mszy św., pod warun­kiem oczy­wi­ście, że zna­li łaci­nę. Ponad­to bra­ko­wa­ło sto­sow­nej inter­pre­ta­cji, a usły­sza­ne frag­men­ty rozu­mia­no na wie­le sposobów.

Zatem w jaki spo­sób ogół uczył się zasad wia­ry? W tym celu stwo­rzo­no tzw. biblię ubo­gich, pod któ­rym to poję­ciem rozu­mia­no m. in. sze­ro­ki wachlarz przed­sta­wień arty­stycz­nych, moty­wów ze Sta­re­go i Nowe­go Testa­men­tu, umiesz­cza­nych nad wej­ściem do świą­ty­ni i wokół nie­go (pła­sko­rzeź­by i fre­ski o tema­ty­ce reli­gij­nej). Dru­gim źró­dłem był prze­kaz pły­ną­cy z ust kazno­dziei. Naj­czę­ściej jed­nak kon­cen­tru­ją­cy się na wymia­rze moral­nym. Zresz­tą trud­no­ści z tre­ścią, wykład­nią zasad i inter­pre­ta­cją prawd obja­wio­nych zapi­sa­nych na kar­tach Pisma, chrze­ści­jań­stwo mia­ło prak­tycz­nie od zawsze. Powszech­nie wia­do­mo, że na prze­strze­ni dzie­jów Kościo­ła Biblia była wie­lo­krot­nie reda­go­wa­na. Część zapi­sów umiesz­cza­no w kano­nie, inne odrzu­ca­no. Grze­ba­no w tre­ści zarów­no Sta­re­go, jak i Nowe­go Testa­men­tu. Biblię szy­to na mia­rę potrzeb. Dopó­ki nie uci­chły echa teo­lo­gicz­nych dys­put, docie­kań histo­ry­ków oraz poszu­ki­wań języ­ko­znaw­ców – Biblia była niczym żywy orga­nizm, któ­ry co rusz pod­da­wa­no roz­ma­itym eks­pe­ry­men­tom i zabie­gom edy­tor­skim. W 1229 r. synod w Tulu­zie zaka­zał oso­bom świec­kim posia­da­nia Biblii, a kil­ka lat póź­niej kolej­ne usta­le­nia, mają­ce miej­sce w Tar­ra­go­nie, naka­zy­wa­ły spa­le­nie wszyst­kich jej czę­ści prze­tłu­ma­czo­nych na języ­ki narodowe.

Osob­ną kwe­stią była oczy­wi­ście jakość same­go tłu­ma­cze­nia, któ­re pozo­sta­wia­ło wie­le do życze­nia. W prak­ty­ce, duchow­ni ucze­ni w mowie i piśmie pochy­la­li swo­je gło­wy czę­ściej nad tre­ścią Sta­re­go niż Nowe­go Testa­men­tu. Tłu­ma­czo­no go z języ­ka hebraj­skie­go. Nie­przy­pad­ko­wo. Ten zdu­mie­wa­ją­cy zapał to wynik tra­dy­cji, któ­rą prze­ka­za­li świę­ci: Hie­ro­nim i Ory­ge­nes. Nawia­sem mówiąc, praw­dzi­wym mistrzem bez­par­do­no­wej inge­ren­cji w świę­te zgło­ski był bez wąt­pie­nia papież Syk­stus V (1521−1590). Ten namasz­czo­ny bożą sakrą mąż kom­po­no­wał od nowa całe roz­dzia­ły! Bez­kar­nie. Świę­ty Hie­ro­nim ostrze­gał jed­nak przed nie­fra­so­bli­wą swo­bo­dą twór­czą, twier­dził bowiem, że prze­kła­da­nie tek­stu z języ­ka ory­gi­nal­ne­go na inny jest kar­ko­łom­ne, a nawet nie­bez­piecz­ne. Łatwo bowiem o języ­ko­we pomył­ki, prze­ina­cze­nia słów, a w kon­se­kwen­cji wypa­cze­nie sen­su. Zauważ­my przy tym, że nie posia­da­no wów­czas tylu narzę­dzi nauko­wych co dziś, bra­ko­wa­ło odpo­wied­niej meto­do­lo­gii (w tym cho­ciaż­by meto­dy histo­rycz­no-kry­tycz­nej, wła­ści­wej ana­li­zy nar­ra­cyj­nej), aby móc prze­ka­zać wła­ści­we rozu­mie­nie tek­stu biblij­ne­go. Jak wspo­mnia­łam, po Nowy Testa­ment się­ga­no rza­dziej, jego komen­to­wa­nie nastrę­cza­ło śre­dnio­wiecz­nym umy­słom wię­cej trud­no­ści. Dopie­ro w 1516 r. Erazm z Rot­ter­da­mu opra­co­wał pierw­sze grec­kie wyda­nie. Do tego momen­tu wszel­kie maj­ster­ko­wa­nie przy biblij­nej tek­ście budzi­ło podej­rze­nia oraz nie­chęć zwierzch­ni­ków Kościo­ła. Sytu­acji tej sprzy­ja­ła nie­wąt­pli­wie uprzy­wi­le­jo­wa­na rola łaci­ny, jako języ­ka reli­gii kato­lic­kiej. War­to tutaj nad­mie­nić, że punk­tem wyj­ścia dla wszel­kich prze­ró­bek tek­stu i wpro­wa­dza­nia roz­ma­itych inno­wa­cji była łaciń­ska wer­sja Biblii z IV w., czy­li Wulgata.